Verschenen op Thuis in Brabant op woensdag 11 december 2013

Ik heb er niets mee en ben blij dat ie weer voorbij is: de maand november. De maand waarin de bontgekleurde bomen al hun bladeren verliezen en zich opmaken voor de winter. De maand ook die alleen in het leven geroepen lijkt om de periode te overbruggen tussen Allerheiligen en het feest van die ene heilige: Sint Nicolaas, die zich als een van de weinige staande heeft weten te houden in decennia van massale ontkerkelijking. Zijn knechten mochten zich dit jaar op wel heel veel internationale belangstelling verheugen, met in het kielzog een pietenpetitie en een gedwongen herbezinning op onze eigen culturele waarden, door sommigen helaas aangegrepen om te proberen de kloof tussen wij en zij te vergroten. Wat dit alles onze goedheiligman uiteindelijk zal brengen, is nog onduidelijk. Zal het de nekslag blijken na een toch al jaren tanende belangstelling voor hem en zijn feest? Of zal de hele discussie over zijn knechten uiteindelijk het godsgeschenk blijken dat in deze tijden van crisis een doorstart van zijn bedrijf mogelijk maakt, al of niet met een geheel vernieuwd personeelsbestand?

Hoe anders is het gesteld met dat andere christelijke feest: Allerheiligen. Ons van oorsprong zo katholieke Noord-Brabant lijkt heden ten dage niet zoveel meer op te hebben met deze verering van alle heiligen en martelaren die de kerk in de loop der tijd verzameld heeft. Wellicht omdat het bij ons al sinds 1968 geen nationale feestdag meer is, in tegenstelling tot veel ons omringende landen. Bij mij roept Allerheiligen in ieder geval weinig op, behalve dan de (inmiddels dierbare) herinneringen aan mijn vader, luisterend naar het nummer Allerheiligen van de Deurnese zanger Peter Aarts.

Want het moge ook voor de jongere generaties duidelijk zijn: er was een tijd dat de kerk bepaalde hoe ons leven eruit zag en haar heiligen de helden waren die we vol overtuiging vereerden. Ze werden aangeroepen in tijden van nood ("Heilige Antonius, beste vrind, maak dat ik m'n ... vind"), er werden kerken aan gewijd, beelden van gemaakt, straten naar vernoemd en nu en dan werden ze zelfs vereeuwigd in een plaatsnaam. Noord-Brabant kent hier heel wat voorbeelden van, zoals Sint Agatha, Geertruidenberg, Sint Hubert, Sint Michielsgestel, Odiliapeel en Sint Oedenrode. Andere plaatsen hebben hier zelfs hun naam voor veranderd, zoals Sint Anthonis - eerst Oelbroeck - en Sint Willebrord, dat tot 1841 Het Heike heette.

Maar het waren niet alleen de heiligen die zichzelf terugzagen in de namen van onze steden, dorpen en buurtschappen. De in de loop der eeuwen ontstane plaatsnamen lijken samen de index te vormen van een snelcursus wereldoriëntatie, al moet zo nu en dan bij de verklaring een slag om de arm gehouden worden. Want is Waalwijk een vestigingsplaats (wijk) van de Walha (Romaans sprekenden) of een vestigingsplaats bij een waal (een kolk, ontstaan door dijkdoorbraak)? En is Bergen op Zoom inderdaad een hooggelegen punt (berg) aan de rand (zoom) van de Brabantse wal, of slaat bergen op een haven en komt zoom van soma, dat moeras betekent? 

De verwijzingen naar concrete personen leveren echter over het algemeen nauwelijks problemen op. Zo is Willemstad - in 1584 de nieuwe naam voor het plaatsje Ruigenhil – zonder twijfel een eerbetoon aan de in datzelfde jaar vermoorde Willem van Oranje. En werd Jan Bok, in de 14^e eeuw de eerste Vrije Heer van Mera, naamgever van Boxmeer. Het Osse buurtschap Amsteleind was ooit eigendom van de familie Van Amstel en het buurtschap Spinolaberg verwijst naar de op die plek gelegen voormalige legerkampplaats van deze Spaanse veldheer, tijdens het beleg van Bergen op Zoom in 1622.